De twee landboeken van Gullegem

Een aandachtig onderzoeker heeft wellicht al opgemerkt dat van sommige prochies twee landboeken zijn gemaakt. Ik heb het hier niet over de kopieën van landboeken die naar het kasselrijbestuur diende gestuurd of over eventuele hernieuwingen van oudere landboeken. Van enkele prochies is de opmeting van het grondgebied echter verdeeld over twee landboeken, die niet noodzakelijk in hetzelfde jaar zijn opgemaakt. Het gaat hier om prochies die in twee of meer kasselrijen liggen, zoals Waregem of Heestert. Er wordt dan gesproken over Heestert-Kortrijks of Heestert-Oudenaards. In bijzondere gevallen, zoals bij Spierre, is er zelfs een verdeling over twee koninkrijken in Spierre-Frans en Spierre-Vlaams (Spaans of Oostenrijks).

Maar ook te Gullegem is het grondgebied over twee landboeken verdeeld. Nochtans is deze prochie helemaal niet verdeeld over twee kasselrijen. De scheiding van de prochie in twee afzonderlijke entiteiten is dan ook een bijzonder geval. In 1740 ijverde de heer van Terschueren met steun van de prelaat van de Sint-Maartensabdij uit Doornik voor de verzelfstandiging van de parochie Winkel-Kapelle, aanvankelijk een gehucht van Gullegem. Na veel moeilijkheden waaronder processen voor het Hoog Gerechtshof te Mechelen en voor het Parlement te Douai krijgt hij zijn zin en wordt de parochie in 1747 officieel opgericht door de bisschop van Doornik opgericht. Een kerk, gewijd aan Sint-Elooi, zal pas in 1758 worden voltooid (een eerste pastoor wordt zelfs pas in 1772 benoemd). Administratief blijft de nieuwe parochie wel nog onder Gullegem ressorteren en werd ze bestuurd door een ‘beheerder’. Pas na de Franse Revolutie wordt Sint-Eloois-Winkel een zelfstandige gemeente en zal ze een burgemeester krijgen. Tegenwoordig is Gullegem deel van Wevelgem en Sint-Eloois-Winkel van Ledegem.

De schizofrene situatie rond het bestuur van Gullegem komt tot uiting in het bestaan van twee opmetingen, allebei op vraag van de hooftmannen en regierders van de prochie van 18 oktober 1705 opgemaakt. Beide landboeken dragen bovendien de titel Lantbouck der prochie van gulleghem dragen. Hoewel de afscheiding van Winkel-Kapelle (Sint-Eloois-Winkel) nog een halve eeuw op zich zal laten wachten en de naam van de toekomstige parochie zelfs niet wordt vermeld, was er toch al een duidelijke bestuurlijke scheiding tussen Zuid-Gullegem (= Gullegem) en Noord-Gullegem (=Sint-Eloois-Winkel), die ook wordt erkend door het kasselrijbestuur.

Het landboek van Gullegem (het zuidelijk gedeelte) is van de hand van Francis Joris Gheijsen, landmeter van de stad en roede Menen. Het bevat de groote van alle de landen gheleghen op den zuijt cante vande prochie tot de steenbeke en beschrijft 1.201 percelen, verdeeld over drie kantons, waarvan het noordelijkste grenst aan het gescheide van dese prochie. Achteraan is een tafel van eigenaars toegevoegd. Er is ook een slordige, weinig fraaie figuratieve kaart ingevoegd. Het landboek van Sint-Eloois-Winkel (het noordelijk gedeelte) beschrijft de grootte van alle de landen [gheleghen op den] noortcant vande selve prochie in 1.131 percelen, verdeeld over drie kantons. Het werd gemaakt door Jacobus de Fraeije, landmeter van de stad en roede Menen. De kaarten zijn zoek en het is in een slechte staat (al kan een dankzij heemkring De Meiboom een kopie worden geraadpleegd). Net als het landboek van het noordelijk deel bevat het aanvullingen en correcties uit 1771. Opvallend is nog dat beide landboeken door dezelfde bestuurders, met name Marijn van Dommele, Maximiliaen van Ackere en Jan dele Forterie en door Jan Parmentier, J. de Fraeije, en F.J. Gheijsen als getuige zijn ondertekend. Beide landmeters hebben dus hun goedkeuring gehecht aan het landboek van de andere, wat doet vermoeden dat de opdracht voor de opmeting van de prochie samen aan de twee landmeters is toegewezen. Misschien hebben zij dat zelf beslist dat de éne het noordelijk deel en de andere het zuidelijke deel voor zich zou nemen. Misschien betaalt de heer van Terschueren of een andere vermogende Winkelnaar mee voor de opmaak van de opmeting, op voorwaarde dat er een afzonderlijk landboek komt voor het noordelijk deel van Gullegem. Al zijn dat enkel hypotheses. In elk geval leverde het twee interessante zowel als merkwaardige landboeken op, waarvan de ontstaansgeschiedenis zeker een onderzoek waard is.

(met dank aan Geert Vermaut voor de geschiedenis van Sint-Eloois-Winkel)